شناسه DOI، معرفی، نماینده ها و برخی چالش های مرتبط
معرفی DOI
اگر اهل استفاده روزمره از وب باشید، حتماً با این مشکل مواجه شده‌اید که نوشته، عکس، فیلم یا هر چیز دیگری که قبلاً در وب دیده بودید، دیگر در دسترس نباشد. از آنجا که این مساله مشکلی بزرگ و در عین حال معمول محسوب می‌شود، توجه بسیاری از افراد را به خود جلب نموده تا راهکاری برای مقابله با آن ارایه کنند. این مشکل در حوزه اسناد علمی اهمیتی دوچندان یافته است، چراکه مدل پذیرفته‌شده توسعه علمی امروز در دنیا، بر استناد اسناد جدید به قدیمی‌تر بنا نهاده شده است. یعنی محققان باید بتوانند نسبت دستاوردهای خود را با دستاوردهای قبلی که ادبیات حوزه علمی مربوطه را می‌سازد مشخص کرده، به تایید یا رد آنها بپردازند. برای این منظور، دسترسی به اسناد علمی موجود در هر حوزه علمی، از ابتدایی‌ترین نیازهای محققان است.
راه‌حلی که برای حفظ اسناد در محیط وب به مورد اجرا در آمده، اختصاص شناسه‌ای یکتا به هر شئ دیجیتال است تا از طریق آن، نسخه‌ای از شئ مربوطه برای همیشه در محیط وب در دسترس باشد. این شناسه که به آن "شناساگر شئ دیجیتال" یا DOI (Digital Object Identifier) گفته می‌شود توسط بنیاد بین‌المللی DOI (IDF) در سال 1998 تاسیس و در سال 2000 با ایجاد اولین موسسه ثبت آن یعنی کراس‌رف (Crossref) ارایه شد. کراس‌رف که در حال حاضر توسط PILA اداره می‌شود بنیادی غیرانتفاعی است که تمام فعالیت آن بر ارایه خدمات جانبی شناسه DOI متمرکز است و از ویژگی یکتایی این شناسه برای شناسایی اشیای علمی در محیط وب و ایجاد شبکه‌های ارتباطی بین آنها برای اهداف وبومتری استفاده می‌کند (http://www.crossref.org). برخی از خدمات کراس‌رف مبتنی بر شناسه DOI به شرح زیر است:
شناسه DOI متشکل از دو بخش است؛ پیشوند و پسوند.
پیشوند خود از یک بخش ثابت که عدد "10" است و یک بخش متغیر با اندازه نامحدود که می‌تواند به هر درخواست‌کننده واجد شرایط از نظر آژانس‌های ثبت‌کننده ارایه شود، تشکیل می‌شود (مثلاً 10.1038یا 10.43918). این دو قسمت با نقطه (.) از هم جدا می‌شوند و در مجموع مشخص‌کننده هویت درخواست‌کننده DOI هستند. خود بخش دوم می‌تواند شامل تقسیمات بیشتری باشد که با نقطه جدا می‌شوند، اما ارزش این زیربخش‌ها در سیستم DOI تفاوتی با کد اصلی ندارد و صرفاً برای مصارف اجرایی است (مثلاً یک انتشارات که دارای یک شناسه اختصاصی مثل 4108 است می‌تواند برای هر نشریه خود یک عدد اختصاص دهد؛ 10.4108.10، 10.4108.21، 10.4108.35 و ...). پیشوندها توسط آژانس‌های ثبت‌کننده در سیستم IDF ثبت می‌شوند و یکتا هستند. امکان انتقال پیشوندها بین آژانس‌های ثبت‌کننده وجود دارد ولی تابع قوانین درونی خود آژانس‌هاست و آنهایی که خدمات جانبی روی شناسه DOI ارایه می‌کنند، شرایط سخت‌تری برای این جابه‌جایی دارند.
پسوند ترتیبی نامتناهی از کاراکترهاست که بنا به درخواست صاحب پیشوند و محدودیت‌های آژانس ثبت‌کننده قابل تعریف و ارایه است. این بخش با علامت اسلش (/) از پیشوند جدا می‌شود و برای هر شئ دیجیتال منحصر به فرد است (مثلاً 10.1053/123456 یا 10.1038/issn.1476-4687). انتقال شناسه‌های DOI بین آژانس‌ها تابع قوانین پیچیده HDF است، چون تغییرات باید در سطح سیستم مرکزی بازیابی اعمال شود و منوط به درخواست کتبی آژانس مبدا و آژانس مقصد است. ضمن اینکه آژانس‌های ارایه‌کننده خدمات جانبی معمولاً شناسه‌های آژانس‌های دیگر را نمی‌پذیرند.
DOI تاکید کرده است که کدهای اختصاصی هیچ نوع مالکیت یا امتیاز ایجاد نمی کند و تنها نوعی متادیتا محسوب می شود:.
The DOI name is an opaque string for the purposes of the DOI system. No definitive information may be inferred from the specific character string of a DOI name. In particular, the inclusion in a DOI name of any registrant code allocated to a specific registrant does not provide evidence of the ownership of rights or current management responsibility of any intellectual property in the referent. Such information may be asserted in the associated metadata.
سایر موسسات اصلی ثبت DOI:
از سال 2000 تاکنون آژانس‌های ثبت‌کننده دیگری نیز به IDF پیوسته‌اند که در حال حاضر به غیر از کراس‌رف، 9 آژانس دیگر در این خصوص ودر زمینه‌های اسناد متفاوت فعالیت می‌کنند که به معرفی اجمالی آنها می‌پردازیم (به ترتیب حروف الفبا):
موسسه Airiti
دفتر اصلی Airiti در تایوان واقع است و ارایه‌دهنده محتوای نشریات آکادمیک دیجیتال در چین و تایوان است. همانطور که از نام آن نیز مشخص است، این موسسه بیشتر جنبه هنری دارد و تصاویر هنری کلاسیک را نمایه می‌کند. این کمپانی فعالیتش را با خدمات ایندکس‌کردن تصاویر هنری روی اینترنت در سال 2000 آغاز کرد و خدماتش را به پایگاه اطلاعاتی حرفه‌ای برای آثار هنری و نشریات آکادمیک گسترش داد. این موسسه خدماتی از قبیل مشاوره حق نشر، مکانیزم‌های آرشیوهای دیجیتالی و سیستم‌های تحلیلی نشریات آکادمیک ارایه می‌دهد ولی خدمات جانبی خاصی مبتنی بر DOI ندارد.
زیرساخت دانش ملی چین یا CNKI (China National Knowledge Infrastructure)
زیرساخت دانش ملی چین پروژه‌ای زیر نظر دانشگاه Tsinghua است که توسط وزارت آموزش و وزارت علوم و سایر نهادها حمایت می‌شود. این پروژه برای اولین بار توسط دانشگاه مذکور و شرکت Tsinghua_Tongfang در سال 1996 به اجرا در آمد. اولین پایگاه داده‌ای CNKI شامل متن کامل نشریات آکادمیک چین به صورت CD بود که به سرعت در چین به خصوص در کتابخانه‌های آکادمیک محبوب شد. در حال حاضر CNKI سیستم واحد منابع اطلاعاتی چین را ایجاد کرده است که شامل نشریات، رساله‌های دکتری، پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد، چکیده‌ها، روزنامه‌ها، کتاب‌های سال، آمارنامه‌های سالانه، کتاب‌های الکترونیک، پتنت‌ها، استانداردها و سایر موارد است. این موسسه حتی در ارایه شناسه DOI نیز فعالیت بسیار محدودی دارد و این شناسه ر ابا ساختاری دولتی به تولیدات چینی ارایه می‌دهد.
دیتاسایت (DataCite)
یک سازمان غیرانتفاعی بین‌المللی است که هدف آن ارتقای ارجاعات اطلاعات برای دسترسی راحت‌تر به اطلاعات روی اینترنت و همچنین افزایش پذیرش داده‌های پژوهشی، مشارکت‌های قابل استناد در پیشینه پژوهشی و پشتیبانی اطلاعات آرشیوی برای بازنگری و استفاده در آینده است. دیتاسایت در اول دسامبر 2009 در لندن توسط کتابخانه بریتانیا، مرکز اطلاعات فنی دانمارک، کتابخانه TU Delft هلند، شورای تحقیقات ملی کانادا برای اطلاعات علمی و فنی، کتابخانه دیجیتال کالیفرنیا (مرکز گزینش دانشگاه کالیفرنیا)، دانشگاه پوردو (Purdue) در ایالات متحده و کتابخانه ملی علوم و فنون آلمان بنیان نهاده شد. شایان ذکر است که این موسسه شناسه DOI را تنها به داده‌های پژوهشی اختصاص می‌دهد و فعالیتی در زمینه نشریات ندارد.
رجیستری شناساگرهای سرگرمی یا EIDR (Entertainment Identifier Registry)
EIDR یک سیستم شناساگر یکتا برای طیف وسیعی از فایل‌های صوتی، تصاویر متحرک، برنامه‌های تلویزیونی و رادیویی است. این موسسه DOI را به محصولات سرگرمی ارایه می‌دهد و فعالیتی در زمینه‌های علمی ندارد.
موسسه اطلاعات علمی و تکنولوژی چین یا ISTIC(The Institute of Scientific and Technical Information of China)
دومین ثبت‌کننده شناسه DOI در جهان که تاکنون حدود 25میلیون رکورد علمی را به ثبت رسانده و دارای خدمات جانبی محدود مبتنی بر شناسه DOI برای تولیدات چینی است و می‌تواند میزان استنادات به مقالات تولیدشده در چین که در این پایگاه ثبت شده‌اند را مشخص و رصد نماید. این موسسه دولتی است و به دلایل امنیتی اطلاعات دقیقی از آن در دسترس نیست.
مرکز ارتباطات ژاپن یا JaLC (Japan Link Center)
JaLC مرکزی برای مدیریت شناسه‌های کتاب و محتویات آکادمیک الکترونیک است. اعضای این سازمان (سازمان ملی مواد علمی، کتابخانهDiet و آژانس علوم و فناوری ژاپن) تامین‌کننده‌های اصلی محتوای آن هستند و این مرکز به طور محلی خدماتی در زمینه یکپارچگی اطلاعات متادیتا و شناسه‌های DIO ارایه می‌دهد و مبتنی بر این شناسه اقدام به ارایه سرویس پهناور محلی برای انواع محتویات دیجیتال و جستجوی متادیتاهای چند پارامتری می‌نماید.
موسسه اطلاعات علمی و تکنولوژی کره یا KISTI (Korea Institute of Science and Technology Information)
KISTI بنیادی است که توسط دولت کره‌جنوبی برای افزایش ظرفیت‌ها و اثربخشی علوم و تحقیق و توسعه در تکنولوژی و پشتیبانی تحقیقات فناوری سطح بالا برای محققان بنیان نهاده شده است. این سازمان ارایه‌کننده خدماتی برای محققان و همچنین تجارت‌های کوچک و متوسط برای اخذ تصمیمات درست جهت افزایش اثربخشی تحقیقات به کمک شبکه تحقیقاتی و ابرکامپیوترش است. این مرکز خدمات جانبی خاصی مبتنی بر شناسه DOI ارایه نمی‌دهد.
آژانس اروپایی ثبت DOI چندزبانه یا mEDRA (Multilingual European DOI Registration Agency)
این مرکز در جولای 2003 تاسیس شد و خدمات ثبت DOI را به انتشارات، موسسات آکادمیک، مراکز تحقیقاتی و واسطه‌ها در ایتالیا و بازار اروپا ارایه می‌کند. سیستم mEDRA برای سازمان‌های کوچک و بزرگ فاقد دانش فنی بالا به صورت تجاری در دسترس است. علیرغم آنکه این آژانس تنها برای ثبت شناسه DOI تاسیس شده و خدمات دیگری ندارد، طی 13 سال گذشته تنها به ثبت شناسه در تعداد محدود پرداخته و هیچ خدمات جانبی مبتنی بر شناسه DOI ارایه نمی‌دهد.
دفتر انتشارات اتحادیه اروپا یا OP (Publications Office of the European :::::union:::::)
این دفتر دسترسی رایگان به قوانین اتحادیه اروپا به 23 زبان رسمی اروپایی را فراهم می‌کند. دیتابیس آن هر روز به‌روز می‌شود و شامل 3میلیون متن از سال 1951 است. کتابخانه و فروش کتاب آنلاین موسسات و سایر اعضای اتحادیه اروپا، پرتال دسترسی به اطلاعات موسسات و سایر اعضای اتحادیه اروپا، دایرکتوری رسمی اتحادیه اروپا که لیست‌کننده آدرس تمامی موسسات و سایر اعضای اتحادیه اروپاست و سرویس گسترس اطلاعات و جامعه پژوهش (CORDIS) از خدمات این دفتر است. این دفتر نیز از شناسه DOI فقط برای محصولات خود استفاده می‌کند.
برخی مسایل مرتبط
همانطور که مشاهده می‌شود، با وجود آنکه آژانس‌های ثبت متعددی در جهان اقدام به ثبت DOI می‌کنند، تنها موسسه‌ای که خدمات جانبی ارزشمندی مبتنی بر این شناسه در جهان ارایه می‌دهد کراس‌رف است. تعداد شناسه‌های ثبت‌شده DOI در کل عمر 16ساله ارایه آن در حدود 130میلیون است که در مقایسه با حجم دیتای موجود در محیط وب عدد بسیار ناچیزی است و خود این مساله نشانگر عدم استقبال عمومی و قابل توجه از آن است. به خصوص که تغییرات زیاد در ترکیب آژانس‌های ثبت‌کننده و عدم پایبندی آنها به حفظ اشیای دیجیتال و همچنین بی‌خاصیت‌بودن این شناسه از نظر عامه جامعه علمی بین‌المللی، موجبات بی‌اعتمادی به این سیستم را در عرصه بین‌المللی فراهم کرد. این مساله باعث شد تا موسسه کراس‌رف طی 5 سال گذشته اقدام به توسعه اساسی خدمات خود مبتنی بر این شناسه کند تا بتواند برای مخاطبان جذابیت ایجاد نماید و طرحی را که به سمت شکست پیش می‌رفت نجات بخشد. با افزایش خدمات موسسه کراس‌رف مبتنی بر DOI، اقبال عمومی به آن رو به افزایش گذاشت و اقدامات مجموعه نمایه‌های معتبر بین‌المللی از سال 2012 برای مقابله جدی با ورود شبه‌علم به دایره ادبیات علمی مزید بر علت شد تا نشریات با سرعتی بیشتر خواهان استفاده از DOI شوند.
طی سال‌های اخیر یعنی دقیقاً از همان سال 2012، نشریات ایرانی که با سرعت خوبی در حال ورود به نمایه‌های بین‌المللی بودند، دچار چالش‌های اساسی شدند که مهم‌ترین دلیل آن عدم پایبندی به اخلاق نشر بود. بدین معنی که نشریات ایرانی به طور سیستماتیک قواعد حرفه‌ای نشر علمی را دور می‌زدند تا بتوانند وارد نمایه‌های معتبر شوند و این مساله توجه جامعه علمی جهانی را به خود جلب نمود. در این راستا، بهانه‌هایی همچون نداشتن شناسه DOI برای عدم پذیرش نشریات ایرانی در نمایه‌های معتبر بین‌المللی مطرح شد و می‌شود ولی نگاهی اجمالی به شرایط پذیرش نشریات در این نمایه‌ها (پابمد، تامسون- رویترز، اسکوپوس و ...) نشان می‌دهد که داشتن این شناسه شرط لازم ورود نشریات به هیچکدام نیست و دلیل اصلی برای عدم پذیرش نشریات ایرانی (و البته بسیاری نشریات دیگر از برزیل، ترکیه، مصر، پاکستان، روسیه، هند، چین، آفریقای جنوبی، نیجریه و ...) همانا عدم پایبندی به موارد اخلاق نشر و همچنین نشر حرفه‌ای علمی است که باید برای آن چاره‌ای اندیشید.
نکته‌ای که در این میان بسیار تامل‌برانگیز است آنست که موسسه کراس‌رف که موسسه‌ای آمریکایی است ارایه خدمات DOI خود به ایران را طی سال‌های گذشته متوقف کرده و حتی در سال گذشته با انتشارات‌های غیرایرانی که اقدام به ارایه این خدمات به مقصد ایران نموده‌اند نیز برخورد نموده است، در حالی که بنیاد بین‌المللی DOI که مقر آن نیز در ایالات متحده و تحت قوانین آن است، همچنان از طریق آژانس‌های دیگر به ایران خدمات می‌دهد. براساس آنچه در شرح فعالیت‌های آژانس‌های ثبت DOI گفتیم، هیچکدام از آنها خدماتی بیشتر از حفظ اشیای دیجیتال در وب ارایه نمی‌دهند؛ همان خدماتی که به خاطر عدم اقبال عمومی می‌رفت تا DOI را نابود کند! نتیجه منطقی آنست که آنچه در مورد DOI ارزش واقعی دارد، خدماتی است که مبتنی بر این شناسه یکتا ارایه می‌شود و در استنادات علمی، وبومتری، علم‌سنجی و سایر موارد ارزش فراوان دارد که متاسفانه نشریات ایرانی از این خدمات جانبی ارزشمند که فقط توسط کراس‌رف ارایه می‌شود محروم هستند.
شرکت یکتاوب طی تمام سالیان اخیر در حال رصد این موارد بوده و هست و با وجود آنکه طی این زمان، امکان ارایه این خدمات را نیز داشته و در چند ماه گذشته نیز این خدمات را با دومین آژانس بزرگ دنیا ارایه داده است، تبلیغ خاصی روی آن نکرده و نمی‌کند. با وجود آنکه احترام به خواست مشتریان سرلوحه همیشگی فعالیت‌های شرکت یکتاوب بوده است اما در این مورد ویژه که عملاً سود آن مستقیماً به جیب شرکت‌های خارجی و واسطه‌های داخلی می‌رود که خدمات خود را در فضای تبلیغاتی صرف با ایجاد نیاز کاذب ارزشمند جلوه می‌دهند، از نشریات وزین ایرانی درخواست می‌کنیم که با اندکی تامل، در این بازی وارد نشده و سرمایه‌های اندک خود را که می‌تواند صرف امور بسیار مهم‌تر شود برای خرید کالایی که در نهایت سودی به حال نشریه، سیستم علمی کشور و شاید از همه مهم‌تر، اقتصاد ملی ندارد، نکنند.